ماریا مونته سوری/ ذهن گیرا/ آثار مانتیسوری

عکسها از آرت عزیز"آموزش ورزش در جمهوری خلقی! چین"

تولید انبوه قهرمان المپیک در چین !

ماریامونته سوری (۱۹۵۲-۱۸۷۰م) مربی کودکان معلول بود که در خانواده‌ای مرفه در ایتالیا به دنیا آمد. در زمانی که دختران اجازهٔ تحصیلات دانشگاهی نداشتند با وجود مخالفت پدر، با حمایت مادرش به دانشکدهٔ پزشکی رفت و او نخستین دختری بود که در ایتالیا پزشک شد. چون بسیاری از بیمارستان‌ها و مراکز درمانی و بهداشتی حاضر به استخدام او نبودند ناچار شد سرپرستی یکی از مراکز کودکان معلول و بیمار را بپذیرد. او در حین کار در آن مرکز متوجه برنامه‌های آموزشی و تربیتی کودکان شد و دریافت که فرصت آزاد برای تجربه کردن به آنان داده نمی‌شود. چون علاقه داشت در این زمینه کاری انجام دهد به دانشگاه بازگست و در رشتهٔ تعلیم و تربیت و جامعه‌شناسی تحصیل کرد و با الگوها و روش‌های آموزشی آشنا شد.سپس به جای برنامه‌های آموزشی موجود الگوی جدیدی برای بچه‌ها ارائه داد. مونته سوری مراکزی را برای اجرای برنامه‌های خود تاسیس کرد که سبب شد دیدگاه‌هایش در سراسر کشور گسترش و مورد استقبال قرار گیرد اما چون دیدگاه‌های مونته سوری مبتنی بر آزادی بود دولت فاشیستی موسولینی به او اجازهٔ فعالیت نداد و به اسپانیا تبعیدش کرد و مدارس او نیز بسته شد. دولت موسولینی بعدها با دعوت رسمی او را به کشور بازگرداند با این حال مونته سوری که تحمل حکومت فاشیستی را نداشت از ایتالیا گریخت.در سال‌های جنگ جهانی دوم به هلند و سپس به هند رفت و با افکار و اندیشه‌های صلح طلبانهٔ گاندی آشنا شد. در سال‌های آخر عمر مدال افتخار یونسکو را به سبب خدمات خود به آموزش دریافت کرد و در ۸۲ سالگی در کشور هلند در گذشت.

مونته سوری

- در سال 1906 مسوولیت  یک مرکزبا 50 کودک بسیار فقیر ، در یکی از محله‌های فقیرنشین حومه رم (محله سنت لورنزو) را،  به عهده گرفت. مردان و زنان این محله مجبور به کار در معدن‌های مختلف بودند و یا به شغل‌های بسیار سخت و طاقت فرسا تن می‌دادند. کودکان این خانواده‌ها در محیط بی روح، بی رنگ و فاقد امکانات اولیه زندگی می‌کردند. در ابتدا مونته سوری قرار بود که به وضعیت بهداشتی این گروه از کودکان بپردازد، اما با تجربه‌های قبلی و با دانشی که به دست آورده بود، به برنامه‌های آموزشی کودکان پرداخت و سعی کرد تا فرصت‌های متنوع آموزشی را برای این گروه از کودکان به وجود بیاورد.

17- در این مدرسه که سرای کودکان نام داشت او متوجه شد که کودکان محروم حتی در چنین مناطقی برای یادگیری شور و شوق دارند و از آموختن لذت می‌برند. به عبارت دیگر او متوجه شد حتی اگر بر خلاف رفتارگراها با پاداش و تنبیه انگیزه‌های بیرونی کودکان را کنترل نکنیم، انگیزه‌های درونی کودکان برای یادگیری به مراتب قوی تر است. بدین ترتیب او نظریه انگیزه‌های درونی را در برابر رفتارگراها مطرح کرد و به دفاع آن پرداخت.

ماریا مونته سوری به عنوان یک نظریه پرداز در حوزه‌ی تعلیم و تربیت به شکل جدی رو در روی تفکر روان شناسان و متخصصین رفتارگرا ایستاد و با آن‌ها مخالف کرد.

 ماریا مونته سوری معتقد بودند که:

۱- ساختارهای شخصیت کودک قبل از دوران دبستان شکل می گیرد و این ساختار بدون شک بر رفتار، نگرشها، ارتباط او با خود و دیگران بر سرنوشت تحصیل و زندگی بزرگسالی او تأثیر عمده ای خواهد داشت.

۲- مراحل رشد کودکان شامل مراحل حساس و بحرانی است که در عمل، در هر دوره ، با کودک متفاوتی روبرو هستیم ودر آموزش باید به این مراحل و ویژگی های هر دوره توجه نمود. این مراحل عبارتند از : ۱- مرحله از تولد تا هفت سالگی که در این مرحله به ترتیب ، مراحل حساس تاکید بر نظم،پرداختن به جزئیات ،بکار گیری دستها،راه رفتن،فراگیری زبان،و... دیده میشود. مونته سوری در بیان شرایط این مرحله می گوید:«همه این فراگیری ها خودبخودی است و بدون معلم انجام می شوند و در سنین تا قبل از هفت سالگی انجام میشود و وقتی که کودک همه کارها را به تنهایی انجام داده است ،ما تازه آن موقع او را به مدرسه می فرستیم و به عنوان یک کار بزرگ سعی میکنیم به او الفبا بیاموزیم ! »همچنین ما گستاخی را به حدی میرسانیم که تمام توجهمان را روی عیوب و کاستی های کودک متمرکز می کنیم که در مقابل تواناییهای او بسیار ناچیزند. همچنین معتقد است بر حسب اینکه محیط زندگی کودک دارای تمدنی ساده یا پیچیده باشد، تار ذهنی او ( ذهن کودک را به شبکه تار عنکبوتی تشبیه نموده که در پی شکار لحظه ها و درک پدیده ها دام گسترده است. ) کوچک تر یا بزرگتر خواهد بود و به او امکان رسیدن به هدفهای کمتر یا بیشتروبزرگتر را می دهد و لذا برغنی سازی محیط تاکید می نماید. عملا ،این مرحله ،فعالیتهای موسوم به « تمرینات زندگی روزمره » را شامل می شود،و با کنار زدن حدو حدود طفولیت ، رو به سوی استقلال و خودکفایی میرود. لذا در این مرحله تمرینات بردباری ،دقت و تکرار اهمیت فراوانی دارند. ۲- هفت تا دوازده سالگی : نیاز کودک به رهایی از محیط بسته و محدود،آشنایی با فرهنگ و تمدن و تجربیات اجتماعی ،مرحله گذر از ادراک حسی به تفکر انتزاعی ،با تحول در مسائل اخلاقی ،تمایل به قضاوت کردار، ظهور وجدان ، درک مفهوم عدالت وتوجه به آن ،در این مرحله «عدالت در توزیع» در هر چیز،از تنبیه و تشویق گرفته تا هر رفتار خاص دیگر،و رعایت مساوات ،آنقدر مهم تلقی می شود که از انحراف شخصیت فرد بسوی خودخواهی و انزوا جاوگیری میکند.در این مرحله باید ها و نباید ها، تمرینات اخلاقی و ارزشی مانند کمک به ضعفا ،کهنسالان،بیماران ، همچنین تمرینات ورزشی ، راهپیمائیهای طولانی ،که موجب رویارویی با یک زندگی جدی تر و سخت تر است ، توصیه می شود. در اینجا تفاوت یک معلم که کودکان را به یک گردش معمولی می برد با تشکیلاتی مانند پیشاهنگی،آشکار می شود.اولی آنها را فقط از یک محیط بسته خارج می کندو آنها را به راه رفتن وادار میکند تا محیط اطرافشان را از طریق حواس دریافت کنند.اما این امر به هیچ وجه باعث علوّ شخصیت نمی شود چرا که کودک به طور غیرفعال در آن شرکت می جوید ، برعکس اگر بچه ها آگاهانه وبرای هدفی مشخص که آزادانه انتخاب کرده باشند،از مدرسه خارج شوند،نتیجه کاملا فرق خواهد کرد،همچون پیشاهنگی که گردهمائی آزادانه کودکان با اهداف اخلاقی است، و جذابیت آن ،با گردشهای طولانی ،شبهایی در هوای آزاد،مسئولیت هر فرد در قبال کار خود ،آتش ،اردو زدن و کمک کردن و ... با پیوستن آزادانه فرد به جامعه هم سن و سالش ، ضمن اینکه وجدان فرد راتقویت میکند، رضایت مندی خارق العاده ای نیزایجاد می کند ،چرا که دستاوردهای کودکی خویش را بکار می بندد و با حقایق آشنا می شود. تعلیم و تربیت در این دوره باید به عنوان راهنما عمل کند،چیزی که برای کودک مهم است، احساس امنیت و ارامش در بزرگسالان است.۳- مرحله 12 تا 18 سالگی :

۳-در نظر گرفتن مدرسه به عنوان محل ارائه آموزش یک دیدگاه است ،و در نظر گرفتن آن به عنوان محل آماده سازی برای زندگی ،نقطه نظر دیگری است در مورد دومی ،مدرسه باید تمام نیازهای زندگی را برآورده سازد. تعلیم و تربیتی که مبتنی بر اصلاح کودک باشد یا او را مجبور کند ماهیت واقعی خویش را انکار کند، چنین تعلیم وتربیتی کودک را به طرف ناهنجاریها سوق میدهد.برعکس دوره پیش آهنگی که کودکان را در خارج از محیط مدرسه ،با زندگی سازمان یافته آشنا می سازدهمواره در این راستا مورد توجه بوده است.

۲- كودكان بايد معلم ما باشند؛ نبايد به كودكان به­عنوان موجودات ضعيف و بي­دفاعي نگريست كه نيازهايشان تنها حمايت­شدن و كمك گرفتن از ديگران است، بلكه آنها موجوداتي الهي­اند كه از لحظه­ي تولد داراي زندگي پرجنب و جوشي از نظر روحي هستند و به­ وسيله­ي فطرت هوشمندي هدايت مي­شوند كه به آنها توانايي ساختن شخصيت انساني را مي­دهد. از آنجا كه اين كودكان، بزرگسالان آينده هستند ما بايد آنها را به­عنوان شكل­دهنده­ي اصلي بشريت بپذيريم. بزرگ­ترين راز پيدايش ما در درون كودك نهفته است و آنچه انسان را به كمال مي­ر­ساند در درون او متجلي است.

كودكان معلمان ما هستند. اما با درنظرگرفتن كودك به­عنوان موجودي بي­اراده و بدون رهنموهاي دروني، بزرگسالان او را مجبور به تسليم­شدن درمقابل خواسته­هاي خود مي­كنند. بنابراين، بزرگ­ترها تمايلات طبيعي و حساس كودك را سركوب مي­سازند و در درون او مخالفت­ها و مقاومت­هاي سرسختانه­اي را بيدار مي­كنند كه به انحطاط و بيماري­هاي رواني منجر مي­شود.

۳- در آموزش ، اشیاء بهترین مربیان هستند ، ماریا معتقد بود اشیائی که حواس کودکان را تحریک می کند و به آنان امکان فعالیت جسمانی می دهد،بسیار میتوانند اثربخش باشند .او ابتدا مهره هایی برای به نخ کشیدن،تکه پارچه هائی برای دوختن دگمه، وصل کردن مهره ها و به بند کشیدن آنها ،و درمرحله بعد که احساس کرد کارش نتیجه مناسبی داده است ، حروف الفبا را با قطعات چوبی ساخت و با این روش خواندن و نوشتن را به بسیاری از کودکان آموخت.

۴ - یکی از نکات مهم در رشد حرکات ریتمیک است که باعث پرورش و رشد جسمانی کودک می شود

۵ - كودكان بايد راه خود را مستقلاً پيدا كنند کودک باید در فرایند آموزشی خود عامل فعالی باشد یا باید به او عنوان یک عامل فعال در فرایند آموزشی خود نگاه کرد. کودک کسی نیست که فقط در معرض اتفاقات قرار گیرد، بلکه کسی است که باید بوسیله اراده اش اتفاقات را بوجود آورد. به همین خاطر ما باید دائما" ساختمان تجربه مداومی را پی ریزی کنیم، چون کودک در هر لحظه ممکن است حرکت متفاوتی را انجام دهد. پس روش آموزش به خود کودک بستگی دارد.

۶- مونته سوری نسبت به خیال پردازی و تخیل کودکان حسی بدبینانه و انتقاد آمیز داشت و با اینکه معتقد به رعایت تمایلات طبیعی در رشد کودک بود،خیال پردازی را رد میکرد و معتقد بود کودک عاشق این است که در عوالم سحرآمیز غیر واقعی سرگردان شود اما با این کار او ارتباط خود را با دنیای واقعی از دست میدهد و داستانهای خیالی مانند جن و پری و بابا نوئل تنها او را به ساده لوحی تشویق میکندچون برخوردی غیر فعالانه دارد و فقط دریافت کننده است ،قدرت تشخیص و داوری در او پرورش نمی یابد ،در حالی که به این دو نیاز دارد.اگر بخواهیم تخیل خلاق را در کودک پررورش دهیم ،باید قدرت مشاهده و تشخیص او را در دنیای واقعی پرورش دهیم .

۷- اعتقاد به اصل یادگیری از طریق فعالیت یادگیرنده. اگر از کودک مدرسه مونته سوری بپرسند : خواندن را از که آموختی ؟ پاسخ خواهیم شنید:«از هیچ کس ،من فقط کتاب را می خوانم تا ببینم آیا میتوانم آن را بخوانم.»

۸- «آموزش براي صلح» با هدف برقراري صلح پايدار

۹- بازسازي اجتماعي و صلح با هدف آزادي و اتحاد جوامع بشري

ذهن گیرا

مجلّد حاضر، بر مبنای درس گفتارهای دکتر ماریا مونتسوری در احمدآباد، در طول نخستین دوره آموزشی وی تهیه شده است، که پس از اتمام توقیف وی در هند که تا پایان جنگ جهانی دوم به طول انجامید، ارائه شده است.

در این درس گفتارها، او توان ذهنی یگانه کودک خردسال را آشکار می کند، که به او این توانایی را می بخشد که تنها طی چند سال، بدون معلّم، بدون هیچ یک از کمک های معمول آموزشی و تقریباً به حال خود واگذاشته و بازمانده از آموزش، تمام آن چه خصلت نمای شخصیت انسانی است را برسازد و عیناً ایجاد نماید.

چنین دستاوردی به وسیله یک موجود زنده که به لحاظ توان فیزیکی ضعیف است، موجودی که با استعدادهای بالقوّه فوق العاده ای متولّد شده، اما به لحاظ عملی فاقد تمام جنبه های بالفعل حیات ذهنی است، موجودی که شاید بتوان آن را صفرمطلق نامید، اما تنها پس از 6 سال بر تمام موجودات زنده دیگر تفوّق یافته، درواقع یکی از عالی ترین اسرار هستی است. در کتاب پیشِ رو، دکتر مونتسوری نه تنها بینش نافذ خود را بر مبنای مشاهدات از نزدیک و فهم مقتضی، بر روی نخستین و در عین حال تعیین کننده ترین پدیده ی دوران حیات انسان می تاباند، بلکه همچنین مسئولیت بشریّت بالغ در قبال آن را نیز خاطرنشان می کند. او در واقع یک معنای عملی از آن چه اکنون به عنوان ضرورت "آموزش از زمان تولّد" پذیرفته شده است را به دست می دهد. امری که تنها زمانی که آموزش و پرورش، "کمکی به زندگی" شود و از محدودیت ها و تنگناهای تدریس و انتقال مستقیم دانش یا ایدئال ها از یک ذهن به دیگر اذهان فراتر رود، میسّر می شود. یکی از شناخته شده ترین اصول روش مونتسوری، "آمایش محیط" است؛ در این مرحله از زندگی و مدّت ها قبل از این که کودک وارد مدرسه شود، اصلِ یادشده، کلیدِ فهمِ آموزش از زمان تولّد، به منظور پرورش و تربیت فردیِ یک انسان از همان ابتدا را فراهم می آورد. این دعوی است که بر مبانی علمی بنیان نهاده شده، اما هم چنین ادّعایی است از جانب کسی که خود شاهد ابراز و آشکارگی  طبیعت کودکان در سراسر جهان بوده و به این امر یاری رسانده است؛ او به آشکار شدن آن عظمت ذهنی و روحی کمک کرده است، که تقابل شگفت انگیزی با تصویر نمایش داده شده با نوع بشری دارد که در طول دوره تعیین کننده شکل گیری اش، به حال خود رها شده و به مثابه بزرگترین تهدید برای بقاء خود رشد می کند.

ماریو م. مونتسوری

کراچی، مه 1949

فصل اول

کودک و بازسازی جهان

فصل دوم

آموزش برای زندگی

آثار مانتیسوری

مانتیسوری دارای آثار و مکتوبات چندی است که متاسفانه تاکنون در ایران کمتر به آنها توجه شده است . از جمله این آثار به موارد ذیل میتوان اشاره کرد:

۱- کتاب « کودک » : بررسی ویژگیهای کودک ازسن تولد تا هفت سالگی

۲- کتاب «از کودک تا نوجوان »

۳- کتاب « آموزش و صلح »

۴- کتاب « تفكرات جذاب »

۵- سخنرانی های پرشور و مهیج

مانتیسوری در آثار خود با دید نوینی به بررسی کودک و مسائل اومی پردازد. پیشنهاد میشود دست اندرکاران تعلیم و تربیت ، و حتی والدین ، برای آشنایی بیشتر و دقیقتر با روش تربیتی این بانو ، و رفتار صحیح با کودکان ، با رعایت آزادی او ، این آثار را مطالعه نمایند .